درباره کتابخانه‌های مدارس به مناسبت هفته کتابخوانی

جهشی برای بهزیستی

جکی چایلد | ترجمه: صالح زمانی

کتابخانه مدرسه، کانون مدرسه و مکانی است که دانش‌آموزان می‌توانند از محدودیت‌های زمان، خانه، حیاط بازی و کلاس درس آزاد و رها باشند. کتابخانه محیطی امن برای آرامش دانش‌آموزان است که می‌توانند با دوستان‌شان ملاقات کنند، صحبت کنند، مطالعه کنند، خلاقیت به خرج دهند و سرگرم شوند. برای بسیاری از دانش‌آموزان، کتابخانه مدرسه همیشه پناهگاهی در برابر شلوغی حیاط بازی یا شرایط آب و هوایی نامساعد بوده است. این کتابخانه‌ها، مانند بسیاری از کتابخانه‌های عمومی، در حال تغییر هستند. کتابخانه دیگر مکانی «ساکت و بی‌سروصدا» برای انجام کارهای تحصیلی نیست بلکه با توجه به دسترسی گسترده دانش‌آموزان به اطلاعات و فناوری، کتابخانه باید فضایی باشد که در آن خلاقیت، نوآوری و همکاری محقق شود. این فضا هم استقبال‌کننده و آرامش‌بخش است و هم فضای یادگیری پویا و انعطاف‌پذیر را فراهم می‌کند. برای مثال ایجاد یک «فضای سازندگی» در کتابخانه مدرسه تجربه‌ای ارزشمند برای دانش‌آموزان مدرسه دخترانه مذهبی ایدن مقدس بوده است.

کتابخانه همان‌جایی است که می‌توان به رشد و تقویت بهزیستی دانش‌آموزان کمک کرد. با ارایه کلاس‌های منظم در کتابخانه و باز بودن آن در طول ساعات مدرسه، حتی قبل و بعد از آن، فضایی فوق‌العاده دراختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهیم، جایی که کتابداران و دیگر متخصصان کتابخانه مدرسه آماده کمک به آنان هستند. کتابداران و معلمان کلاس برای دانش‌آموزان در زمینه‌های مختلف، ازجمله سلامت ذهنی و جسمی، درس‌هایی با سرفصل‌هایی چون مقابله با قلدری، ایمنی در فضای مجازی، احترام به تنوع عقاید، اتخاذ انتخاب‌های مسوولانه و ساخته و پرداخته کردن روابط مثبت آماده می‌کنند.

تعریف بهزیستی کار ساده‌ای نیست، زیرا برای هر فرد می‌تواند متفاوت باشد، اما برخی ویژگی‌های خاص دارد. بهزیستی مفهومی عمیق‌تر از حس شادی و خوشحالی در زندگی است. تحقیقات گسترده‌ای در کشورهای مختلف و همین‌طور در استرالیا انجام شده تا بهزیستی و معنای آن را در برنامه درسی مدارس بگنجانند. بهزیستی برای دانش‌آموزان به عنوان یک رویکرد مهم برای توسعه شایستگی‌های اجتماعی، عاطفی و تحصیلی آنها مطرح شده است و در جلوگیری از افسردگی نوجوانان، خودکشی، خودآزاری، رفتارهای ضد اجتماعی (ازجمله قلدری و خشونت) تاثیر قابل‌توجهی دارد. بهزیستی تا جایی اهمیت دارد که نظریه «کودک کامل» و «تعلیم و تربیت کل‌نگر» تمرکزشان را بر آن قرار داده‌اند به این شکل که به دانش‌آموزان کمک کنند تا به بهترین نسخه خود تبدیل شوند، چیزی شبیه به مفهومی که مازلو (۱۹۵۴) آن را به عنوان دستیابی به «خودشکوفایی» معرفی کرد. از طرفی چهار ویژگی اصلی که ران میلر برای تعلیم و تربیت کل‌نگر معرفی کرده است یعنی «یادگیری تجربی، روابط شخصی، زندگی درونی کودکان (احساسات) و آگاهی زیست‌محیطی» همگی در محیط کتابخانه قابل تحقق هستند.

تمرکز بر نظریه کودک کامل در بیانیه وزرای آموزش و پرورش استرالیا از سال ۲۰۰۸ نیز منعکس شده است: «مدارس نقشی حیاتی در ترویج رشد فکری، جسمی، اجتماعی، عاطفی، اخلاقی، معنوی و توسعه زیبایی‌شناختی و بهزیستی جوانان استرالیایی ایفا می‌کنند و در تضمین رفاه اقتصادی و انسجام اجتماعی مداوم کشور موثر هستند» (MCEETYA 2008, p. 4). شواهد (نوبل و وایات ۲۰۰۸) نشان می‌دهد که دانش‌آموزانی که از سطح بالایی از بهزیستی برخوردارند، به احتمال بیشتری به موفقیت‌های تحصیلی بالاتر از جمله به پایان رساندن سال دوازدهم تحصیل، داشتن سلامت روانی بهتر و یک سبک زندگی اجتماعی مسوولانه و قانونمند دست می‌یابند.

فضاهای سازندگی (Makerspaces) در کتابخانه‌ها، چهار مهارت ضروری آینده را پوشش می‌دهند: خلاقیت، ارتباطات، همیاری و تفکر انتقادی. افزون بر این، روزبه‌روز بیشتر مشخص می‌شود که این فضاهای سازندگی از بهزیستی دانش‌آموزان نیز پشتیبانی می‌کنند و باعث تقویت سه ویژگی کلیدی و حیاتی یعنی تاب‌آوری، توسعه روابط و عصیانگری می‌شود. در اینجا، روحیه «عصیانگری» به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد که از خلاقیت خود برای به چالش کشیدن هنجارهای موجود استفاده کنند.

وقتی دانش‌آموزان در فعالیت‌ها و فرصت‌های متعدد فراهم ‌شده در کتابخانه یا فضای سازندگی کتابخانه مشارکت می‌کنند، آرامش می‌یابند و لذت می‌برند. این فضا تهدیدکننده نیست و دانش‌آموزان می‌توانند خود را از خواسته‌ها و آرزوهای‌شان سرشار سازند. این فضا به دانش‌آموزان بال و پر می‌دهد و اجازه می‌دهد تا کامل نبودن خود را فراموش کنند و به آن فکر نکنند؛ به‌ طوری که شکست بخشی از سرگرمی آنها می‌شود و مانع از به تعویق انداختن کارها نمی‌شود. حل مسائل و چالش‌ها هنگام ساختن و کار و تلاش نیز به دانش‌آموزان اعتمادبه‌نفس می‌دهد. آنها می‌توانند در مسیر ساختن، تجربیات‌شان را با یکدیگر به اشتراک بگذارند، همکاری و همیاری را بیاموزند و به یکدیگر کمک کنند. در واقع دادن هدف به دانش‌آموزان و اجازه دادن به آنها برای کاوشگری در علایق‌شان، نیاز درونی انسان را برآورده می‌کند. کتابخانه‌ها به دانش‌آموزان امکان می‌دهند تا این کنجکاوی‌ها و خلاقیت‌های خود را بازیابند، موضوعی که سر کن رابینسون (۲۰۰۷) به ‌شدت باور دارد باید دوباره به جایگاه خود بازگردد.

همین‌طور کتابخانه‌ها به عنوان مکانی برای گردهمایی، گفت‌وگو، تبادل ایده‌ها، مهارت‌ها و داستان‌ها از بهزیستی دانش‌آموزان حمایت می‌کنند. دانش‌آموزان می‌توانند در آنجا با لگو بازی کنند، به موسیقی گوش دهند یا آن را اجرا کنند و روابطی با هم‌کلاسی‌ها، معلمان و راهنماهای‌شان بسازند. کتابخانه فضایی است که حمایت عاطفی از طریق وقت‌گذرانی با دیگران، شنیدن و گفت‌وگوهای رسمی و غیررسمی را فراهم می‌کند و احساسات و درک مشترک از طریق کار روی پروژه‌ها و تکالیف مشترک با دوستان و هم‌سالان نیز تقویت می‌شود. در چنین مکانی رشد و توسعه شناختی از طریق ارایه چالش‌ها و فرصت‌های کشف و بازی، مانند باز و بسته کردن و به‌هم ریختن قطعات کامپیوتر، نام‌گذاری و شناسایی اجزای آن و عملکرد آنها تحریک می‌شود. یادگیری مهارت‌های جدید می‌تواند به افزایش اعتماد به ‌نفس و حس موفقیت و یادگیری عمیق‌تر کمک کند. کتابخانه می‌تواند به توسعه فکری دانش‌آموزان از طریق ترویج مطالعه، پژوهش و مشارکت در پروژه‌های نوآورانه کمک کند که به واسطه تعامل و یادگیری مشترک و با انگیزه لذت و خودآگاهی انجام می‌شوند. پژوهشی در کانادا (جکسون ۲۰۱۵) گزارش داده است که دانش‌آموزان پس از شرکت در برنامه‌های مختلف کتابخانه از جمله گفت‌وگو و نوشیدن چای، قهوه و میان وعده رایگان، احساس استرس کمتری داشتند. همچنین سایر برنامه‌ها همچون یوگا، ذهن‌آگاهی و وقفه‌های کوتاه تفکر، سازوکارهای مثبت و سالمی برای کاهش استرس به دانش‌آموزان ارایه می‌دادند.

لوسی کلارک، سردبیر ارشد روزنامه گاردین در استرالیا و یکی از دانش‌آموختگان سابق مدرسه مذهبی ایدن مقدس، در کتاب خود با عنوان «شکست‌های زیبا» تجربه‌های شخصی دخترش را همراه با پژوهش‌هایی در مورد نظام آموزشی به اشتراک می‌گذارد. او به موضوعاتی همچون فشار آزمون‌های استاندارد، تاثیرات همسالان، خانواده و تنوع فرهنگی پرداخته و رقابت زیاد در مدارس برای جوایز، نمرات و پذیرش در دانشگاه‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. آزمون‌های پُرریسک علاوه بر ایجاد اضطراب و استرس، می‌توانند باعث تغییر از یادگیری حمایت‌گرایانه، مبتنی بر همکاری و تحقیق، به سمت نگرش‌ها و روش‌های یادگیری رقابتی و فردگرایانه شوند و معلمان را به سمت آموزش سنتی‌تر سوق دهند. بنابراین، باتوجه به فشارهای موجود بر دانش‌آموزان و معلمان، کتابخانه می‌تواند با فراهم کردن فضایی آرام و بدون استرس، نقش مهمی در بازپروری و نیروبخشی آنها داشته باشد.

بنابراین کتابخانه‌ها به ‌خوبی در موقعیتی قرار دارند تا از بهزیستی دانش‌آموزان حمایت کنند؛ مکانی برای کاهش استرس، به ‌ویژه در طول یا قبل از امتحانات و جایی برای استراحت یا انگیزه گرفتن برای یادگیری از طریق فعالیت‌های متنوعی که در آنها ارایه می‌شود. پژوهشگران در بریتانیا پس از مطالعه ۶۵۸ دانش‌آموز دریافتند که دانش‌آموزان پس از شرکت در فعالیت‌های هنری، روز بعد احساس شادی و آرامش بیشتری داشتند و انرژی بیشتری هم تجربه کردند (کانر، ۲۰۱۶). به گفته مارگارت هاج از سازمان هنرهای داوطلبانه، «افزایش بهزیستی مردم از طریق مشارکت در هنر» مشهود بوده است. (دوولین، ۲۰۱۰) همچنین، رنگ‌آمیزی به عنوان روشی موثر در کاهش اضطراب میان دانشجویان اثبات شده است. (پاول، آلکورن و لیندسی، ۲۰۱۷)

داستان یکی از دانش‌آموزان ما، آنا، به‌ خوبی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان در محیطی امن و استقبال‌کننده که در آن آزادی برای کاوشگری، بازی و خلاقیت وجود دارد، بهزیستی دانش‌آموز را افزایش داد. آنا چند سالی است که قبل از شروع مدرسه و در زمان ناهار به کتابخانه ما می‌آید. او دختری ورزشکار اما کم‌حرف است و در مهارت‌های سوادآموزی مشکل داشته و اعتمادبه‌نفس کمی در توانایی‌هایش داشت. آنا ابتدا به بازی با کیت GoldieBlox می‌پرداخت و سازه‌های جالبی می‌ساخت. او سپس به ساخت مدارها با بلوک‌های Snap Circuits روی آورد و شیفته کار کردن با موتورها شد. او با استفاده از این موتورها همواره چیزهای جدیدی مثل آسیاب بادی و اشکال پرنده با پروانه‌ها می‌ساخت و به دنبال کتاب‌های مصور می‌گشت تا ایده‌های بیشتری پیدا کند.

سال گذشته، آنا در مسابقه نمایشگاه سلطنتی کوئینزلند که شامل طراحی یک اسباب‌بازی بود شرکت کرد. او یک ربات به شکل خرچنگ طراحی کرد که دارای یک موتور باتری‌دار بود و پاهای آن از ماژیک‌های رنگی ساخته شده بود تا روی کاغذ نقاشی بکشد. آنا محور موتور را به ‌طور غیر تراز نصب کرده بود که این کار باعث می‌شد خرچنگ تکان بخورد و حرکت کند. او موفق شد جایزه اول را کسب کند! مادرش ابراز داشت که دخترش این موفقیت را در آرامش، فراغت و علاقه‌مندی در کتابخانه و در میان تجهیزات و کتاب‌های آن یافته است. در حقیقت موفقیت در یک جا به توفیق در جای دیگر می‌انجامد به صورتی که آنا در توانایی حل مساله، اعتماد به همکاری و باور به خود رشد کرد.

منبع؛ روزنامه اعتماد 28 آبان 1403 خورشیدی